معنای رافع مسئولیت چیست؟

وقتی از عوامل رافع مسئولیت صحبت می کنیم منظورمان عواملی است که از طریق اثبات آنها دیگر مجازاتی برای شخص مجرم در نظر گرفته نمی شود و در این صورت  او در خصوص فعل مجرمانه ای که انجام داده است مسئولیت کیفری نخواهد داشت.

عوامل رافع مسئولیت کدام اند؟

عوامل رافع مسئولیت به دو گروه تقسیم می شوند یکی از آنها علل تام رافع مسئولیت است که شامل صغر، جنون و اجبار می شود و دیگری علل نسبی رافع مسئولیت می باشد که عبارت است از  بیهوشی، مستی و اجبار که در ادامه به بررسی آنها می پردازیم.

1- عوامل رافع مسئولیت | صغر

همان طور که در ماده 147 قانون مجازات اسلامی بیان شده است سن بلوغ دختران 9 سال تمام قمری می باشد در حالی که در خصوص پسران این سن 15 سال تمام قمری در نظر گرفته شده است مطابق این ماده اشخاصی که در گروه سنی پایین تر قرار می گیرند، صغیر محسوب می شوند. درواقع ما دو نوع صغیر داریم، صغیر ممیز و صغیر غیر ممیز، تفاوت این دو از لحاظ قدرت تشخیص است به عبارت دیگر این اشخاص نمی توانند تشخیص بدهند که فعل ارتکابی از سوی آن ها  جرم است و تبعاتی دارد، بنابراین شرایط سنی شخص مرتکب می تواند از عواملی رافع مسئولیت کیفری باشد که با استناد به آن برای شخص مجرم مجازات در نظر گرفته نشود  در ادامه این دو گروه را مورد بررسی قرار می دهیم .

صغیر غیر ممیز

صغیر غیر ممیز شخصی است که نمی تواند خوب را از بد تشخیص دهد و به اصطلاح فاقد قدرت تشخیص است در واقع او متوجه ماهیت و تبعات فعل مجرمانه نمی باشد و با استناد  به فقه  باید بگوییم که منظور از صغیر غیر ممیز کودکان زیر هفت سال می باشد.

صغیر ممیز

منظور از صغیر ممیز گروه سنی بالای هفت سال است به عبارت دیگر از اشخاصی صحبت می کنیم که زیر سن بلوغ قرار می گیرند، توجه کنید که آنها تا حدودی متوجه ماهیت و تبعات فعل مجرمانه ای که انجام می دهند هستند ولی  نمی توانند به تنهایی به امور مالی و حقوقی خود رسیدگی کنند درواقع برای رسیدگی به چنین اموری به اشخاصی مانند ولی، وصی و یا قیم نیاز دارند.

2- عوامل رافع مسئولیت | جنون

جنون در واقع حالتی است که به موجب آن در قوای ادراک شخص اختلال  به وجود می آید، شخصی که دچار جنون است مجنون نامیده می شود و از منظر مفاهیم حقوقی مجنون شخصی است که دچار فساد عقل است هم چنین درمفاهیم حقوقی مجانین در گروه محجورین قرار می گیرند و محجورین اشخاصی هستند که به حکم قانون نمی توانند به شکل مستقل امور خود را اداره کنند؛ جنون شخص از عواملی است که عنصر روانی یا به عبارت دیگر قدرت تشخیص را از بین می برد و شخص توانایی تشخیص اینکه عمل ارتکابی از سوی او جرم است را از دست می دهد به همین دلیل جنون از عوامل رافع مسئولیت کیفری به شمار می رود.

با استناد به  ماده 140 قانون مجازات اسلامی، مسئولیت کیفری زمانی برای شخص ایجاد می شود که او در حین ارتکاب جرم بالغ، عاقل و صاحب اختیار باشد، همچنین به صراحت در ماده ی 149 قانون مجازات اسلامی اشاره شده است  که اگر مرتکب در زمانی که جرم را انجام می دهد دچار اختلال روانی  باشد به شکلی که ازخودش اراده نداشته باشد یا به عبارت دیگر فاقد قوه تمیز باشد  مجنون محسوب می شود و در این صورت است که او  مسئولیت کیفری ندارد.

جنون دائمی

جنون دائمی به حالتی اطلاق می شود که در آن شخص مجنون پیوسته با این اختلال درگیر است  و در واقع حالتی که او به آن دچار شده است قابلیت انقطاع ندارد و به طور مستمر در جریان است؛ بنابراین باید سلامت عقلی مرتکب جرم بررسی شود تا در صورت امکان مسئولیت کیفری از او رفع گردد.

جنون موقت

جنون موقت و ادواری حالتی است که در آن شخص مجنون مدتی را در حال افاقه  و مدت دیگر را درحالت جنون سپری می کند، در واقع این نوع از جنون، مستمر و دائمی نیست  دقیقاً برخلاف جنون دائمی که در آن شخص پیوسته در حالت جنون قرار داشت. 

3- عوامل رافع مسئولیت | اشتباه

از دیگر مواردی که با استناد به آن می توان مسئولیت کیفری را برطرف کرد اشتباه می باشد که خود انواعی دارد و ما در ادامه به بررسی آن می پردازیم.

اشتباه حکمی

جهل به حکم در دو شکل مورد بررسی قرار می گیرد در مواردی ممکن است شخصی که مرتکب جرم شده ادعا کند که نسبت به نوع مجازات جاهل بوده است در این صورت مسئولیت کیفری از شخص رفع نمی شود؛ اما درمواردی این امکان وجود دارد که شخص مجرم ادعا کند که نسبت به جرم بودن فعلی که مرتکب آن شده است جاهل بوده است در صورت تحقق چنین موقعیتی باید میان جرائم حدود و غیر از آن تفاوت قائل شد به این شکل که اگر در جرائم حدود شخص به جرم بودن عمل ارتکابی آگاه نباشد، جهل او از عوامل رافع مسئولیت کیفری در نظر گرفته می شود.

ولی در سایر جرائم به غیر از جرائم حدی جهل شخص مسئولیت کیفری را رفع نمی کند مگر اینکه کسب علم در این خصوص عادتاً برای او ممکن نباشد و یا این که جهل مجرم در شرع به عنوان یک عذر قابل پذیرش باشد.

 اشتباه موضوعی

توجه کنید که اشتباه موضوعی در خصوص نفس عمل مجرمانه است و به این شکل عمل می کند که قصد را در جرائم عمدی از بین می برد و زمانی که قصد از بین برود فعل مجرمانه تحقق پیدا نمی کند بنابراین اشتباه موضوعی از مواردی است که به موجب آن مسئولیت کیفری رفع می شود.

4- عوامل رافع مسئولیت | اجبار

موقعیتی را تصور کنید که در آن یک شخص تحت فشار بیرونی یا درونی فعل مجرمانه ای را انجام می دهد در صورتی که فشارهای بیرونی و درونی وارد شده به شخص عادتاً قابل تحمل نباشد و همچنین خطری که شخص را تهدید می کند یک خطر قریب الوقوع باشد به نحوی که راهی جز ارتکاب فعل مجرمانه برای شخص باقی نماند و همچنین در صورتی که فعل مجرمانه حاصل خطای قبلی شخص نباشد در این صورت است که اجبار موجب می شود تا مسئولیت کیفری رفع گردد.

5- عوامل رافع مسئولیت | مستی

اگر شخصی به قصد ارتکاب جرم از مشروبات الکلی استفاده کند در این صورت نه تنها مسئولیت کیفری از او رفع نمی شود بلکه برای مصرف مشروبات الکلی و ارتکاب فعل مجرمانه مجازات می گردد. اگر شخص از مشروبات الکی استفاده کرده با شد ولی نه به قصد ارتکاب جرم، در این مورد مستی رافع مسئولیت کیفری است زیرا مشروبات الکلی شخص را فاقد اراده و قصد کرده است و همانطور که اشاره شد در صورتی که با فقدان عنصر روانی روبه رو باشیم مجرم دیگر مجازات نمی شود.

6- عوامل رافع مسئولیت | بیهوشی

اگر شخص در حالت خواب و بیهوشی مرتکب فعل مجرمانه شود باید این مورد را بررسی کرد که آیا شخص عالم به این موضوع بوده است که امکان دارد در این حالت مرتکب جرم شود یا خیر، در صورتی که عالم نباشد خواب و بی هوشی رافع مسئولیت کیفری می گردد  ولی در صورت آگاه بودن به چنین امری مسئولیت کیفری از او رفع نمی شود.

نکات

عوامل ذکر شده عواملی هستند که مسئولیت کیفری اشخاص را رفع می کنند و این در حالی است که مسئولیت مدنی به قوه خودش باقی می ماند و شخص مجرم باید جبران خسارت کند؛ اگر وکیل متهم یا خود متهم مدعی وجود عوامل رافع مسئولیت باشند  بار اثبات این موضوع بر عهده ی آنها است و در صورت دیگر اگر متهم ادعا کند که مشمول عوامل رافع مسئولیت است ولی بزه دیده یا مدعی العموم معتقد باشند که عوامل رافع مسئولیت در خصوص آن شخص صدق نمی کند  بار اثبات بر عهده ی آنها می باشد توجه کنید که این موضوع با توجه به حساسیت و تأثیر بسیاری که بر وضعیت اشخاص دارد مستلزم دریافت مشاوره های حقوقی می باشد.

برای دریافت مشاوره حقوقی در زمینه های کیفری می توانید با متخصصین و وکلای با تجربه وکیل دات کام با شماره 02166419012 تماس بگیرید.

منبع : عوامل رافع مسئولیت کیفری